کتاب و کتاب‌داری نیز سابقه‌ای دیرینه در فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی دارد و اسنادی که در این خصوص در مرکز اسناد آستان قدس رضوی موجود است گواه بر این مدعاست. در این گزارش، به مناسبت هفته کتاب و کتاب‌خوانی، نظری بر فعالیت کتاب‌داری و کتابداران در این آستان مقدس می‌اندازیم.

قدیمی‌ترین سند کتاب‌داری
قدیمی‌ترین اسناد مربوط به کتاب‌داری و کتابخانه، در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این اسناد مربوط به کتابخانه آستان قدس رضوی است و از آنجایی که فعلاً تنها اسناد موجود در ایران محسوب می‌شود به نوع خود ارزشمند و برای بررسی مشاغل حوزه کتابخانه قابل توجه است. الهه محبوب، رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی با معرفی قدیمی‌ترین سند حرفه کتاب‌داری که متعلق به سال ۱۰۰۹ قمری است، به بررسی‌های انجام شده روی اسناد اشاره دارد که سابقه شغل کتاب‌داری به عنوان رئیس کتابخانه را از دوره صفوی عنوان می‌کند.وی به اهمیت شغل کتاب‌داری در دوره‌های مختلف تاریخی اشاره می‌کند و می‌گوید: کتابدارها معمولاً توسط شاهان منصوب و عمدتاً افراد فاضل و دانشمند برای این کار گمارده می‌شدند. خاندان دانشمند دوست‌محمد استرآبادی از جمله خاندانی بودند که سالیان سال کتاب‌داری کتابخانه آستان قدس رضوی را بر عهده داشتند.

وظایف کتابدار
وظیفه کتابدار، نظارت بر همه امور کتابخانه اعم از تحویل گرفتن کتاب‌های صحافی شده، وقفی و نذری و امانت کتاب به مراجعان بود و تا اواسط دوره قاجار کتابدار به نوعی رئیس کتابخانه نیز محسوب می‌شد. اما از دوره قاجار با ایجاد شغل ریاست کتابخانه، بسیاری از این امور به رئیس کتابخانه واگذار شد.
محبوب به مشاغلی همچون ناظم، معاون، امین، مشرف، ضابط، مدرس، فراش، دربان، خادم، مذهب، محرر و طغرانویس در کتابخانه اشاره دارد که در دوره قاجار با توسعه کتابخانه‌ها ایجاد شد.
با توجه به وقفی بودن کتاب‌ها، حفاظت از آن وظیفه خطیری را ایجاد می‌کرد و البته همین مسئله موجب تداوم و جاودانگی کتابخانه آستان قدس رضوی تا به امروز بوده است. در دوره قاجار و در زمان تولیت حاج میرزا موسی خان (۱۲۶۱- ۱۲۴۸ قمری) ملاحسین نامی که از مشاهیر و اتقیای روزگار خود بوده است، کتابدار کتابخانه آستان قدس رضوی می‌شود.در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، ابوالحسن میرزا شیخ الرئیس، متصدی و رئیس کتابخانه رضوی بوده و پس از او حاج اوکتای قاآن پسر حسنعلی میرزا شجاع‌السلطنه ریاست کتابخانه را بر عهده داشته است.
در این دوران سمت‌هایی چون رئیس کتابخانه، معاون، ناظم، صحاف‌باشی، کتابدار، مصحح و... در کتابخانه وجود داشته و دارای شرح وظایف و مواجب معین و مشخص بوده‌اند.
در دوره پهلوی ابوالقاسم کتابداری از کتابداران کتابخانه آستان قدس رضوی برای گذراندن دوره آموزشی کتاب‌داری به صورت آکادمیک حدود دو سال به اروپا سفر کرد و نخستین کتابدار این کتابخانه است که دوره علمی و آکادمیک کتاب‌داری را تعلیم دیده است. وی چندی به سمت معاون و حدود هفت سال نیز به سمت ریاست کتابخانه انتخاب شد.

کتاب‌داری آکادمیک
با توجه به تحولات و توسعه علوم در قرن بیستم و ایجاد برخی رشته‌ها، کتاب‌داری به عنوان یک علم و رشته، دارای رتبه دانشگاهی و اعتبار آکادمیک شد و دانشگاه‌های مختلف به تربیت و پرورش کتابدار پرداخته و کم‌کم کتابخانه‌های بزرگ با استخدام کتابداران، روند خدمات و توسعه کتابخانه‌ها را از حالت تجربی خارج کرده و برای امور مختلف کتابخانه‌، استانداردها و معیارهایی تهیه و منتشر شد. محمد مشایخی، رئیس کتابخانه عمومی آستان قدس رضوی در این باره می‌گوید: کتاب‌داری برگرفته از دو عنصر اساسی کتاب و انسان است که کتابدار مسیر ارتباط این دو عنصر را هموار می‌کند. وی تمامی هزینه‌ها، دغدغه و وسواس در انتخاب و خرید، ساماندهی و فهرست‌نویسی استاندارد، بخش‌ها و تالارهای دسترس‌پذیر، اطلاع‌رسانی و تبلیغ دقیق را برای دسترسی کاربر به منبع مورد نیازش عنوان می‌کند.
مشایخی می‌گوید: جایگاه و اهمیت کتابدار به جز مواردی که ذکر شد در تمامی کتابخانه‌ها دارای حساسیت است اما در کتابخانه آستان ملکوتی حضرت شمس الشموس(ع) از زاویه‌های دیگر نیز دارای اهمیت است.وی کتابخانه آستان مقدس رضوی را به دلیل انتساب به بارگاه ملکوتی آقا علی بن موسی الرضا(ع) که ملقب به عالم آل محمد(ص) هستند، دارای شأن و منزلتی بزرگ عنوان می‌کند که بر این اساس می‌بایست به بهترین منابع، امکانات و تجهیزات مجهز بوده و خدمات ارائه شده در شأن این امام همام باشد.
مشایخی با اشاره به قدمت کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی که به بیش از هزار سال می‌رسد، می‌گوید: وظیفه کتابداران و مدیران این مرکز نسبت به سایر کتابخانه‌ها چندین برابر است. کارکنان می‌بایست ضمن ارائه خدمات ارزنده و مناسب، حفاظت از میراث مکتوب شیعه و توسعه خدمات بر مبنای فناوری‌های نوین را نیز مد نظر داشته باشند. وی به دلیل رشد فراوان دیجیتال‌سازی منابع، توسعه زیرساخت‌های خدمات الکترونیک و مجازی، توسعه خدمات و گسترش مناسب مراکز تخصصی و نقش بستن تصویر سازمانی بسیار مناسب از کتابخانه در ذهن کاربران و توقع مراجعان و اعضا از کتابخانه مرکزی را بسیار مهم عنوان و تأکید می‌کند کتابداران به این موضوع باید توجه کنند.

اطلاعات به‌روز
وجود منابع غنی و ارزشمند این کتابخانه که از نظر تنوع منابع اطلاعاتی در منطقه بی‌نظیر است و علاوه بر کتاب‌های خطی، چاپ سنگی، کتاب‌های چاپ سربی، کتاب‌های چاپ معمولی، پایان‌نامه‌ها، نشریات، اسناد، عکس‌ها، نشریات دولتی، نقشه‌ها، اشیای موزه‌ای و... را در بر می‌گیرد نیازمند آن است که کتابدارانی با سطح اطلاعاتی به‌روز از منابع در این مجموعه فعالیت کنند.